Jak urodzinnić pieczę zastępczą, by „nie wylać dziecka z kąpielą”?

Stale rośnie kolejka dzieci, których zdrowie i życie w rodzinach biologicznych jest zagrożone. Ponad 1200 dzieci z niezrealizowanymi orzeczeniami sądowymi oczekuje na miejsce w pieczy zastępczej, a państwo nie jest w stanie zapewnić im bezpiecznych warunków życia. W wyniku wieloletnich zaniedbań, dziś brakuje kandydatów na rodziny zastępcze, a część z nich się rozwiązuje. Wg danych GUS w 2022 r. aż 1073 dzieci wróciło z pieczy rodzinnej do domów dziecka. Koalicja NGOs (Fundacja Dobrych Inicjatyw, Fundacja Atalaya, Fundacja Samodzielni Robinsonowie, Fundacja Szczęśliwej Drogi i Towarzystwo “Nasz Dom”) wypracowała i przekazała do MRPiPS postulaty i rekomendacje sektora dotyczące zmian systemowych w pieczy zastępczej.

- W obliczu zapaści systemu pieczy zastępczej niezbędne jest pilne wdrożenie działań naprawczych. Optymalnie byłoby, aby każde dziecko znalazło miejsce w rodzinie zastępczej. Jednak jest ich wciąż za mało, a proces rekrutacji rodziców zastępczych jest trudny i długotrwały.  Dlatego instytucjonalne oraz rodzinne formy pieczy funkcjonują i prawdopodobnie jeszcze długo będą funkcjonowały w pewnego rodzaju nierozerwalnej symbiozie. W dążeniu do urodzinnienia pieczy zastępczej nie możemy bagatelizować roli tzw. domów dziecka. Niewykorzystanie ich zasobów oraz wypracowanych przez lata rozwiązań pogłębi kryzys systemu. Dlatego równolegle do rozwoju i promocji rodzinnych form pieczy zastępczej należy wykorzystać potencjał istniejącego systemu oraz wspierać domy dziecka, które dla kilkunastu tysięcy dzieci są jedynym bezpiecznym miejscem do życia – mówi Bartłomiej Jojczyk, Prezes Fundacji Dobrych Inicjatyw.

Postulaty zmian w instytucjonalnej pieczy zastępczej

Priorytetem dla systemu pieczy zastępczej powinno być ujednolicenie i wdrożenie ogólnopolskich standardów oraz uruchomienie we współpracy międzyresortowej różnych źródeł finansowania. Kooperacja podmiotów pozwoli na optymalne wykorzystanie zasobów, które już są dostępne i wdrożenie nowych rozwiązań kompleksowo wspierających system pieczy zastępczej. Niezbędne jest także zabezpieczenie sytuacji młodych dorosłych, którzy rozpoczynają samodzielne życie po opuszczeniu pieczy zastępczej. Dziś zdarzają się sytuacje, kiedy młodzi ludzie, często niegotowi do samodzielnego życia, są „wypychani” za próg placówki, by zwolnić miejsce dla oczekujących dzieci.

Sukces procesu usamodzielnienia zależy od wielu czynników. Jednak odpowiednie przygotowanie młodych dorosłych do samodzielnego życia zwiększa szanse jego powodzenia. W obecnym systemie usamodzielnienie zbyt rzadko się udaje, m.in. dlatego że wychowankowie nie dostają wystarczającego wsparcia na tym etapie. Tymczasem proces usamodzielnienia może być znacznie bardziej efektywny, gdy wdrożone zostaną postulaty i rekomendacje wypracowane wspólnie przez organizacje pozarządowe: Fundacja Dobrych Inicjatyw, Fundacja Atalaya, Fundacja Samodzielni Robinsonowie, Fundacja Szczęśliwej Drogi i Towarzystwo “Nasz Dom”.

1. Zindywidualizowana diagnoza

W przygotowaniu do usamodzielnienia ważnym elementem jest zindywidualizowana diagnoza sytuacji wychowanka. Jej celem jest rzetelne rozpoznanie potrzeb oraz jego sytuacji rodzinnej, psychospołecznej czy predyspozycji zawodowych. Obecnie diagnoza jest powierzchowna i robi się ją zbyt późno, a powinna być podstawą do opracowywania Indywidualnego Programu Usamodzielnienia.

2. Start procesu usamodzielnienia

Zgodnie z zapisami ustawy[1] proces usamodzielniania musi zacząć się między 17. urodzinami wychowanka a datą poprzedzającą o miesiąc 18. urodziny. Powinien jednak być inicjowany znacznie wcześniej i należy zmienić w nim proporcje. Więcej powinno być praktyki i odpowiedzialności wychowanka, a mniej formalności, dokumentów oraz kontroli.

3. Budowanie sieci wsparcia

Uruchomienie zasobów na realne wsparcie dla osób usamodzielniających się w formie interdyscyplinarnych lokalnych sieci wsparcia dla osób w procesie usamodzielniania. Obecnie działania są rozdrobnione na różne działy administracji. Pomoc pracowników instytucji dla wychowanka, który opuszcza placówkę, ogranicza się często do wypełnienia dokumentacji.

4. Zawodowy Asystent Usamodzielnienia

Zapewnienie dostępu do dobrze przygotowanego Asystenta Usamodzielnienia. Likwidacja obecnej formy i zasad wyboru Opiekunów Usamodzielnienia i utworzenie zawodu Asystenta Usamodzielnienia, który będzie otrzymywał wynagrodzenie za wsparcie młodego dorosłego. Ustawa nie określa kwalifikacji i kompetencji Opiekunów Usamodzielnienia, więc może nim zostać każdy. Nie ma narzędzi do weryfikacji, czy zaproponowana osoba jest przygotowana do pełnienia tej funkcji. Przepisy nie określają również jego roli oraz zadań i zakresu odpowiedzialności.

5. Powiatowe Centra Usamodzielnienia

Stworzenie na poziomie powiatów Centrów Usamodzielnienia, które wypracują model pracy z wychowankami pieczy, będą nadzorowały i wspierały Asystentów Usamodzielnienia i młodych dorosłych. Centra Usamodzielnienia będą gromadziły i aktualizowały dane dotyczące lokalnej oferty wsparcia dla usamodzielniających się i usamodzielnionych wychowanków pieczy zastępczej.

6. Indywidualny Program Usamodzielnienia (IPU)

IPU powinien być narzędziem pracy z młodym dorosłym. Niezbędna jest  standaryzacja i ewaluacja procesu usamodzielnienia. Obowiązujące przepisy nie przewidują wzoru dokumentu IPU, wzoru oceny końcowej procesu, nie określają również sposobu pomiaru ani wskaźników wykonania IPU. Obecnie nie monitoruje się systemowo losów wychowanków pieczy zastępczej, którzy zakończyli realizację procesu usamodzielniania, ani nie bada się jego skuteczności i trwałości jego efektów.

7. Środki finansowe na start

Obecnie wychowankowie opuszczający placówkę otrzymują od kilku do kilkudziesięciu tysięcy złotych. Bardzo często środki te są wydatkowane w sposób nieprzemyślany w czasie kilku tygodni. Po wydaniu tych środków młodzież de facto pozostaje bez wsparcia państwa, chyba że kontynuuje naukę. Nie ma też standardu w wydatkowaniu/oszczędzaniu środków np. z 800+ przez placówki. Dotychczasowe formy wsparcia wymagają weryfikacji, by wypracować optymalne formy wsparcia finansowego.

8. Doradztwo zawodowe

Dostępność rzetelnego doradztwa zawodowego oraz narzędzi badań predyspozycji zawodowych wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych. Odpowiednie przygotowanie do poszukiwania, znalezienia i utrzymania pracy.

9. Mieszkania treningowe

Dostępność mieszkań treningowych szczególnie w małych ośrodkach miejskich i na wsi jest mocno ograniczona. W całej Polsce obecnie jest ich jedynie 714. W wielu przypadkach usamodzielnieni nie mają gdzie mieszkać po opuszczeniu tzw. domu dziecka, więc często wracają do dysfunkcyjnych środowisk lub trafiają “na ulicę”. Niezbędne jest udostępnienie mieszkań w lokalizacjach, które pozwalają na godne wejście w dorosłe życie, poza środowiskami dysfunkcyjnymi.

10. Opieka medyczna

Dzieci z pieczy zastępczej doświadczają wykluczenia finansowego pod względem dostępu do specjalistycznego leczenia. Również usamodzielnionym brakuje pieniędzy żeby zadbać o własne zdrowie. Raport “Start w dorosłość”[2] pokazał, że ponad 50% z badanych bardzo rzadko lub rzadko ma pieniądze na ten cel. Dzieci potrzebują dostępu do diagnostyki oraz usług medycznych oraz szybkiego i skutecznego wsparcia terapeutycznego i specjalistycznego. Potrzebny jest także rozwój dziennych oddziałów psychiatrycznych.

11. Docenienie pracy wychowawców

Zdecydowana poprawa prestiżu zawodowego i warunków zatrudnienia pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych. Zapewnienie wsparcia emocjonalnego i merytorycznego kadry placówek, a także superwizji. Uzupełnienie braków kadrowych i  zapewnienie wychowawcom czasu oraz narzędzi do dobrego przygotowania młodego dorosłego do samodzielnego życia. 

12. Odbiurokratyzowanie systemu

Zwiększenia płynności systemu i dopasowania biurokracji Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie do realnych potrzeb usamodzielnionych wychowanków - w tym uczestnictwa w doradztwie do samodzielności oraz sprawnego uruchamiania prawnie ustanowionej pomocy finansowej na rozpoczęcie samodzielnego życia.

System pieczy zastępczej w Polsce ma szansę działać sprawnie. Jednak, podobnie jak inne sfery życia, jest podatny na zmiany społeczne, gospodarcze i kulturowe. Obowiązujące przepisy powinny zostać znowelizowane, a wsparcie wychowanków opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze dostosowane do realnych potrzeb młodych ludzi. Obecnie wielu wychowanków wpada z jednego systemu opieki (POW) do drugiego (OPS-y). Wspieranie bezpiecznego i skutecznego procesu usamodzielnienia powinno być priorytetem władz samorządowych i Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie. Tymczasem, jak pokazał raport z kontroli NIK[3], oferowana młodym ludziom pomoc jest niewystarczająca.

[1] Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej

[2] https://fdi.org.pl/raport/

[3] Raport z kontroli NIK”Udzielanie pomocy na usamodzielnienie wychowankom placówek opiekuńczo-wychowawczym oraz rodzinnych form pieczy zastępczej”.