Dobrostan nauczycieli w zapomnieniu. Połowa młodych stażem pedagogów planuje odejście z zawodu

Polscy uczniowie osiągają na tle młodzieży z innych krajów niezłe wyniki w testach typu PISA, TIMSS badających umiejętności matematyczne,  przyrodnicze czy poziom czytania ze zrozumieniem, jednak ich samopoczucie w szkole i stopień utożsamiania się ze społecznością szkolną są bardzo niskie. Równie słabo prezentuje się poziom dobrostanu nauczycieli. Dlatego średnia wieku w tym zawodzie rośnie, a ryzyko wytworzenia się luki pokoleniowej jest coraz większe – tym bardziej że połowa młodych stażem pedagogów, jak wskazują badania prowadzone w Warszawie, myśli o zmianie zawodu. 

– Szkołę tworzą nauczyciele, uczniowie i rodzice, także samorząd czy społeczność lokalna i absolwenci. Tworzymy więc społeczność, która ze sobą musi i chce współpracować, bo jest jeden wspólny cel – wspieranie rozwoju dzieci i młodzieży, ujawnianie ich potencjału w bezpiecznej, zapewniającej dobrostan atmosferze. Jest też jeszcze bardzo ważny element – dobrostan nauczycieli. On w połączeniu z dobrostanem uczniów w dużym stopniu warunkuje także dobrostan rodziny – mówi agencji informacyjnej Newseria Biznes dr hab. Małgorzata Żytko, profesor UW, naukowczyni z Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego. – Na ten dobrostan składa się bardzo wiele czynników: poczucie sensu działań, które podejmujemy, uznania, zadowolenia z tego, w jaki sposób funkcjonujemy w określonej społeczności, pewien rodzaj klimatu, w którym dzieci i nauczyciele czują się dobrze, a rodzice wiedzą, że są częścią tej społeczności.

Badania pokazują, że choć polscy uczniowie wypadają bardzo dobrze w porównaniu z innymi pod względem wiedzy matematycznej, przyrodniczej oraz czytania ze zrozumieniem, to w szkole czują się niezbyt komfortowo i słabo identyfikują się ze środowiskiem szkolnym. Siłę związków ucznia ze szkołą sprawdzono w międzynarodowym badaniu PISA 2022, w którym pytano ich o poczucie obcości, bycia częścią szkoły, nawiązywania znajomości, niezręczności i niedopasowania, postrzeganego lubienia przez innych uczniów i osamotnienia. Na szczycie zestawienia znalazły się Albania, Japonia i Norwegia (0,23–0,25). Polska znalazła się w końcówce tego zestawienia (wartość skali -0,31) z identycznym wynikiem jak Makau, wyprzedzając nieznacznie Jamajkę i Tajlandię (po -0,34), Filipiny (-0,38), Hongkong (-0,39), Kambodżę (-0,43) i Brunei (-0,5).

– Ten dobrostan jest kategorią, nad którą musimy pracować. To pokazują międzynarodowe badania, na przykład PISA, że polscy uczniowie w niektórych kategoriach, które ten dobrostan określają, zajmują bardzo dalekie miejsca wśród badanych krajów. To na przykład kwestia utożsamiania się ze swoją szkołą, umiejętności mówienia o przynależności do określonej społeczności czy kwestia poczucia, że jest się wspieranym w szkole – wskazuje prof. Małgorzata Żytko. – Z kolei polscy nauczyciele w badaniach PIRLS z 2021 roku zajęli ostatnie miejsce pod względem poziomu zadowolenia z pracy, poczucia docenienia i uznania.

W ponad 50 badanych krajach średnio 61 proc. uczniów miało nauczycieli charakteryzujących się wysokim poziomem satysfakcji zawodowej, a w Polsce odsetek ten wyniósł 27 proc. i negatywnie wyróżnia nasz kraj, sytuując go na ostatnim miejscu. Z kolei przeciętny poziom satysfakcji zawodowej nauczycieli w badaniu PIRLS obejmuje 54 proc. uczniów, a 19 proc. –  niski (najwięcej wśród badanych krajów), podczas gdy międzynarodowa średnia to odpowiednio 32 proc. i 7 proc.

Nauczyciele w badaniu PIRLS zostali zapytani także o to, w jakim stopniu („wcale”, „trochę” lub „bardzo”) określone kwestie zniechęcają ich do uczestnictwa w doskonaleniu zawodowym. W Polsce 63 proc. uczniów ma nauczycieli, którzy deklarowali, iż nadmiar obowiązków i brak czasu bardzo zniechęca ich do udziału w doskonaleniu zawodowym, podczas gdy średnio we wszystkich krajach było to 45 proc. uczniów.

– Samopoczucie psychiczne i fizyczne to jest niezwykle ważny czynnik w tym zawodzie, a nauczyciele nie mają takiego wsparcia, jakie mogliby mieć. Praca nauczyciela to jest praca z młodymi ludźmi, którzy przychodzą z różnego typu problemami i my ich wspieramy – tłumaczy ekspertka Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego. – To nie jest taka praca, że po zakończeniu lekcji idę do domu i odrywam się od tego, co się dzieje w szkole. Dobry nauczyciel żyje tymi problemami, więc jest tu kwestia umiejętności zdystansowania się w jakimś sensie, odpoczynku. To jest kategoria, która dotyczy dobrostanu fizycznego i psychicznego oczywiście. Nauczyciele postulują, że potrzebują właśnie takiego psychologicznego wsparcia.

Rozmaite badania międzynarodowe pokazują, że poczucie satysfakcji z pracy zmniejsza u nauczycieli ryzyko wypalenia zawodowego i odejścia z zawodu, pozytywnie wpływa na ich motywację w zawodzie i ich zaangażowanie w pracę z uczniami. W badaniu PIRLS nauczyciele zostali poproszeni o odniesienie się do sześciu stwierdzeń, które dotyczą ich poczucia satysfakcji zawodowej. Z odpowiedzi wynika, że prawie wszyscy czwartoklasiści w Polsce są uczeni języka polskiego przez nauczycieli, którzy deklarowali, że bardzo często lub często czują, że lubią swoją pracę. Trochę niższe – choć nadal wysokie i dotyczące większości uczniów – są odsetki w odniesieniu do odczuwania przez nauczycieli, że ich zawód jest inspirujący, daje poczucie zadowolenia, sensu i celu pracy (we wszystkich przypadkach powyżej 80 proc. wskazań). Słabiej pod tym względem wypada wśród nauczycieli poczucie uznania i docenienia: dwie trzecie uczniów ma nauczycieli, którzy bardzo często lub często czują dumę ze swojej pracy, z kolei nieco ponad połowę dzieci uczą osoby, które bardzo często lub często czują, że są doceniane jako nauczyciele. Zarazem więc odpowiednio 32 proc. i 42 proc. czwartoklasistów ma nauczycieli, którzy jedynie czasami odczuwają dumę z wykonywanego przez siebie zawodu lub mają poczucie, że są doceniani.

– Robiliśmy w Warszawie badania dotyczące młodych stażem nauczycieli, którzy pracują w szkole do pięciu lat, i staraliśmy się zidentyfikować czynniki, które powodują, że oni zostają w szkole. W odpowiedziach na pytanie, czy planują kontynuować pracę w szkole, czy myślą o zmianie, proporcje były mniej więcej po połowie. Czyli około połowy tych nauczycieli myśli o tym, żeby pracę zmienić – relacjonuje prof. Małgorzata Żytko. – Czynniki, które determinują pozytywne podejście i pozytywną motywację, to przede wszystkim kontakt z dziećmi, klimat, który panuje w szkole, czyli współpraca między nauczycielami, wspieranie młodych nauczycieli przez starszych, także rola dyrektora. Demotywujące są relacje z rodzicami, zła organizacja, brak autonomii, biurokracja, nieustannie zmieniające się regulacje prawne, brak społecznego uznania. Ta grupa, która decyduje się na pozostanie w zawodzie, jest bardziej odporna na negatywne czynniki, między innymi na względy ekonomiczne, bo wynagrodzenie jest ciągle jeszcze demotywujące w tym zawodzie.

Badana w PIRLS 2021 kadra nauczycielska w Polsce to zazwyczaj osoby o dużym doświadczeniu w zawodzie, które, w porównaniu do nauczycieli z większości innych krajów, charakteryzują się dłuższym stażem pracy (przeciętnego czwartoklasistę uczy nauczycielka mająca 22 lata stażu pracy, średnia międzynarodowa to 18 lat), a także – co jest z tym bezpośrednio powiązane – wyższym wiekiem. W 2021 roku zdecydowana większość (ok. 82 proc.) uczniów była uczona przez nauczycieli mających co najmniej 40 lat. Porównanie danych z 2021 roku z danymi z poprzedniej edycji badania z 2016 roku wskazuje na wzrost przeciętnego wieku nauczycieli języka polskiego. Widać, że niewielu młodych ludzi wybiera zawód nauczyciela.

– Młodzi z pewnością szukają pracy, która będzie miała większy walor związany ze spokojem psychicznym, z dobrostanem, który się wyraża w uznaniu społecznym i lepszym wynagrodzeniu – podsumowuje ekspertka. – Liczba kandydatów do zawodu się zmniejsza, mogę to też powiedzieć jako osoba, która kształci nauczycieli na Uniwersytecie Warszawskim. Może będziemy mieć mniej kandydatów, ale może ten zawód będą wybierały osoby, które rzeczywiście chcą i wiedzą, jak to wygląda, mają motywację i pasję, i będziemy mogli w związku z tym bardzo dobrze taką kadrę przygotowywać. Na razie edukacja opiera się na nauczycielach z dużym doświadczeniem i jest to potencjalne niebezpieczeństwo, że stworzy się pewna luka pokoleniowa, którą musimy próbować zapełnić.