W ubiegłym roku spadła liczba samobójstw. Dalsza reforma psychiatrii powinna pomóc utrzymać tę tendencję

W 2024 roku po raz pierwszy od kilku lat liczba samobójstw w Polsce spadła, jednak skala problemu wciąż jest poważna. Polska jest w trakcie reformy psychiatrii, w ramach której największy nacisk w kształtowaniu opieki ma być położony na wsparcie środowiskowe. Eksperci zwracają jednak uwagę również na potrzebę utrzymania działań oddolnych i podniesienia społecznej wiedzy na temat prewencji suicydalnej. Bardzo istotne w tym kontekście jest odpowiednie kształtowanie dyskursu medialnego, a także edukowanie na temat tego, jakie zasady są kluczowe w pierwszej pomocy emocjonalnej.

– W 2024 roku pierwszy raz od kilkunastu lat mieliśmy duży spadek samobójstw w populacji ogólnej – na poziomie około 7 proc. Pierwszy raz od kilkunastu lat mamy poniżej 5 tys. samobójstw w Polsce, a co najważniejsze, największy spadek notujemy w grupie dzieci i młodzieży do 19. roku życia, aż 12-proc., więc jest to światełko nadziei. Jeżeli chodzi o próby samobójcze, tu mamy niewielki wzrost populacji ogólnej, o około 6 proc., a w przypadku dzieci – o około 3 proc., więc w tym przedziale wiekowym mamy wyhamowaną tendencję wzrostową – mówi w wywiadzie dla agencji Newseria dr Halszka Witkowska z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, ekspertka Biura ds. Zapobiegania Zachowaniom Samobójczym i wiceprezeska Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego.

Z raportu opracowanego przez Biuro ds. Zapobiegania Zachowaniom Samobójczym na podstawie danych Komendy Głównej Policji wynika, że w 2024 roku liczba samobójstw w Polsce wyniosła 4845, podczas gdy dekadę wcześniej było ich 6165 (spadek wyniósł -21,4 proc.). Tylko w ciągu ostatniego roku liczba spadła o prawie 400 przypadków, czyli 7,4 proc. To największy spadek od 10 lat. Z danych Policji wynika, że każdego dnia w Polsce około 13 osób odbiera sobie życie, a 11 z nich to mężczyźni. Wśród osób w wieku od 19 do 64 lat 86 proc. samobójstw popełniają mężczyźni. W grupie poniżej 19 lat odsetek dziewcząt odbierających sobie życie wynosi 43 proc.

– Na zachowania samobójcze z jednej strony wpływają czynniki indywidualne, z drugiej strony czynniki sytuacyjne, środowiskowe, a potem społeczne i kulturowe. Czynniki społeczne to takie jak wojna w Ukrainie, pandemia, kryzys ekonomiczny. Nie wiemy, w jaki sposób ona się odbije na mieszkańcach terenów, których dotknęła najbardziej, więc trudno w tej chwili prognozować. Pamiętajmy też, że to, jak duży jest kryzys, to jest jedna kwestia, ale druga kwestia jest też taka, czy osoby, które go doświadczają, mają odpowiednie zasoby, żeby sobie z nim poradzić. Trudno mówić o prognozach na przyszłość, natomiast na pewno trzeba zwrócić uwagę na fakt, że podjęte działania w Polsce zaczynają przynosić efekty, więc trzeba je po prostu wzmocnić i kontynuować – podkreśla dr Halszka Witkowska.

Fundamentalne znaczenie dla kształtowania zdrowia psychicznego Polaków ma trwająca reforma polskiej psychiatrii. Jej celem jest odwrócenie dotychczasowego modelu, opartego na szpitalach, na rzecz wsparcia środowiskowego. Zmiany toczą się dwutorowo – w odniesieniu do psychiatrii dzieci i młodzieży oraz osób dorosłych. Od 2020 roku zostało stworzonych około 500 placówek świadczących wsparcie środowiskowe dla dzieci i młodzieży. W każdym województwie działa też już Ośrodek Wysokospecjalistycznej Całodobowej Opieki Psychiatrycznej. Dużo wolniej zmiany zachodzą w psychiatrii osób dorosłych. Od 2018 roku trwa pilotaż Centrów Zdrowia Psychicznego – najdłuższy program pilotażowy w historii, który został wydłużony do końca tego roku. Wówczas rozwiązania te mają obejmować ok. 80 proc. populacji kraju. Dziś jest to mniej więcej połowa.

– Jest coraz więcej miejsc pomocowych w Polsce, oczywiście jeszcze nie w każdym miejscu, bo są nadal miejsca na wsiach, w małych miasteczkach, ale także czasami w dużych miastach, gdzie są kolejki, ale mimo wszystko jest coraz większy dostęp do pomocy. Są Centra Zdrowia Psychicznego, są środowiskowe punkty wsparcia dla dzieci i młodzieży, więc mamy coraz więcej takich miejsc i miejmy nadzieję, że to wpłynie na zmniejszającą się liczbę samobójstw albo będzie zasobem pozytywnym w momencie, kiedy przyjdzie nam się mierzyć z kolejnym poważnym kryzysem społecznym – ocenia ekspertka Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego.

Jest również Krajowy Program Zapobiegania Zachowaniom Samobójczym realizowany przez Ministerstwo Zdrowia na lata 2021–2025. Jak dodaje ekspertka, równie ważne, co zmiany systemowe są także inicjatywy oddolne.

– Między innymi takie jak serwis pomocowy „Życie warte jest rozmowy”, który udziela bezpłatnie i anonimowo pomocy na całą Polskę, nie tylko osobom w kryzysie, ale także ich bliskim. Są bezpłatne konsultacje dla rodziców, którzy mają dzieci w kryzysie samobójczym, dla osób w żałobie, dla nauczycieli, dla szkół, gdzie doszło do próby samobójczej lub samobójstwa ucznia, więc ta pomoc robi się coraz bardziej dostępna – wymienia ekspertka Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego.

Jak dodaje, bardzo ważna jest też współpraca z dziennikarzami. Zwróciła na to uwagę Światowa Organizacja Zdrowia, która opublikowała w 2023 roku poradnik o tym, w jaki sposób należy informować w artykułach i materiałach dziennikarskich o sprawach związanych z samobójstwami. W Polsce, w ramach Krajowego Programu Zapobiegania Samobójstwom, prowadzony jest monitoring mediów, są także organizowane szkolenia dla dziennikarzy.

– Biuro ds. Zapobiegania Samobójstwom podjęło już kilka tysięcy interwencji. Zostało przeprowadzonych ponad 700 wywiadów z ekspertami, w których zawarta jest promocja pierwszej pomocy emocjonalnej oraz tego, jak zauważyć kryzys samobójczy i jak zareagować – dodaje dr Halszka Witkowska.

Jak wskazuje ekspertka, w pierwszej pomocy emocjonalnej należy się trzymać zasady 4Z: zauważyć, zapytać, zaakceptować i zareagować.

– Pierwsze to zauważyć człowieka w kryzysie. Ważne jest, żebyśmy znali sygnały ostrzegawcze, takie jak wycofanie się z towarzystwa, niechęć do podejmowania aktywności, mówienie o tym, że jest się beznadziejnym, spadek poczucia własnej wartości. Druga kwestia to zadawanie pytań: z czym się mierzysz, czy masz myśli samobójcze, to jest bardzo ważny element. Trzecie to zaakceptowanie tego, że obecne problemy dla kogoś są wystarczająco duże, aby on faktycznie myślał o śmierci. Dopiero czwarty krok to jest zareagować, czyli udzielić pomocy, ale także zachęcić do spotkania ze specjalistą – radzi suicydolożka.