Zagrożenia dla przedsiębiorstw czyli Konfiskata Rozszerzona

Od 1 sierpnia 2019r. weszły w życie nowe przepisy ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (dalej: ustawa), zgodnie z którymi organy państwa mogą de facto przejmować „legalnie” udziały, akcje – cały majątek danego podmiotu. Ustawa ta pochodzi co prawda z 2002r. lecz jako tzw. „bubel prawny” nie była wykonywana, ponieważ polskie prawodawstwo historycznie nie zna odpowiedzialności spółek, podmiotów gospodarczych.

Autor: mec. Marcin Ziembiński, ekspert IT-Wins, Sp. z o.o.

Ustawodawca podążył drogą francuską nie bacząc na wypracowane od 1932r. zasady odpowiedzialności karnej w prawie polskim. Ustawa ta posłużyła jednak obecnej władzy do wprowadzenia bardzo niebezpiecznych zmian do ustawy oraz do Kodeksu Postępowania Karnego (dalej: kpk) i „zapalenia zielonego światła” do ich stosowania.

Na wstępie trzeba wyjaśnić co to jest podmiot zbiorowy (dalej: podmiot)?
Podmiotem zbiorowym w jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. Jest nim również spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna.

Podstawą odpowiedzialności podmiotu jest zachowanie osoby fizycznej, która popełniła przestępstwo. Istotnym jest ustalenie o jaką osobę tu chodzi. Generalnie w grę wchodzą osoby uprawnione do reprezentacji podmiotu, czyli zarząd, prokurenci, pełnomocnicy, osoby uprawnione do podejmowania w imieniu tego podmiotu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej; osoby, którym np. zarząd lub inny organ powierzył do wykonywania bliżej niesprecyzowane zadania. Osobami tymi są także osoby współdziałające ze wskazanymi wyżej o ile ich działanie przyniosło lub mogło przynieść korzyść podmiotowi nawet niemajątkową.

Kolejną kwestią jest ustalenie o jakie czyny karalne tych osób chodzi. Otóż katalog jest bardzo szeroki. Począwszy od przepisów Kodeksu karnego, poprzez czyny zabronione opisane w innych ustawach jak np. z zakresu ochrony środowiska, prawa farmaceutycznego, ochrony własności intelektualnej, zwalczania nieuczciwej konkurencji, praw autorskich i praw pokrewnych, przeciwdziałania narkomanii, bezpieczeństwa imprez masowych, prawa energetycznego i innych.

Czyn tejże osoby niezależnie od charakteru czynu zabronionego opisanego we wskazanych ustawach może być popełniony także z winy nieumyślnej to jest np. z zaniedbania. Jest to niezwykle niebezpieczne, albowiem jak wiemy w działalność biznesową wpisuje się ryzyko gospodarcze w różnych aspektach i to niezależnie od wiedzy i woli osoby podejmującej decyzje.

Co prawda ustawodawca wycofał się z projektu, który przewidywał możliwość odpowiedzialności podmiotu bez uprzedniego prawomocnego skazania sprawcy – pracownika, niemniej jednak zwrócić uwagę należy, że podmiot odpowiada także w sytuacji, gdy sąd umorzył warunkowo postępowanie (co oznacza stwierdzenie winy ale w stopniu nieznacznym) lub umorzył postępowanie wobec stwierdzenia okoliczności wyłączające ukaranie sprawcy, to jest:
– Obrona konieczna,
– Stan wyższej konieczności,
– Ryzyko nowatorskie,
– Błąd co do znamion czynu,
– Błąd co do bezprawności lub winy,
– Niepoczytalność lub niepoczytalność ograniczona w stopniu znacznym.

W skrajnym przypadku podmiot może ponieść odpowiedzialność za działania osoby, u której stwierdzono chorobę psychiczną.
Zagrożenie karami jest następujące (najważniejsze):
– kara pieniężna w wysokości od 1000 do 5 000 000 złotych, nie wyższą jednak niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego,
oraz przepadek:
– przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego;
– korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronionego;
– równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego.

Jak zatem może przebiegać takie postępowanie?
Celowo używam słowa „może”, albowiem ustawodawca przewidział kilka sposobów postępowania prowadzących do osiągnięcia celu jakim jest de facto przejęcie kontroli nad podmiotem przez Państwo a w dalszej kolejności jego majątku lub doprowadzenia do anihilacji podmiotu.

W zasadzie postępowanie przeciwko podmiotowi zbiorowemu jest postępowaniem odrębnym od postępowania karnego przeciwko danej osobie lub osobom podlegającym odpowiedzialności karnej i teoretycznie winno być kolejnym etapem po prawomocnym skazaniu tejże osoby, niemniej aparat represji dysponuje także innymi możliwościami.

Postępowanie przed sądem wszczyna się na wniosek prokuratora, pokrzywdzonego a w niektórych przypadkach także Prezesa UOKiK.

Niezwykle istotną kwestią jest to, że nawet przed wszczęciem postępowania w trybie ustawy sąd może wydać postanowienie o zabezpieczeniu na mieniu podmiotu zbiorowego grożącej kary pieniężnej lub przepadku. W ustawie brak jest przepisu umożliwiającego zaskarżenie tej decyzji. Co więcej sąd może również zastosować środek zapobiegawczy w postaci zakazu łączenia się, podziału lub przekształcenia się podmiotu zbiorowego, zakazu ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania tych postępowań, a także obciążania w tym czasie bez zgody sądu swojego majątku lub zbywania bez takiej zgody określonych przez sąd składników majątkowych. To postanowienie podlega już zaskarżeniu.

W tym miejscu należy zwrócić także uwagę na odpowiednie znowelizowane przepisy Kodeksu Postępowania Karnego odnoszące się do zabezpieczenia grożących kar lub naprawienia szkody. W postępowaniu przygotowawczym (a więc przed wniesieniem aktu oskarżenia) po przedstawieniu zarzutów danej osobie prokurator może ustanowić przymusowy zarząd przedsiębiorstwa i wyznaczyć zarządcę spośród osób posiadających licencję doradcy restrukturyzacyjnego, o której mowa w ustawie z dnia 15 czerwca 2007 r. o licencji doradcy restrukturyzacyjnego (Dz. U. z 2016 r. poz. 883 oraz z 2018 r. poz. 398).

Do czasu wejścia w życie opisanego przepisu (art. 292b kpk) można było zabezpieczyć na poczet np. naprawienia szkody majątek podejrzanego – osoby fizycznej.

Postanowienie to wymaga zatwierdzenia przez sąd niemniej jest natychmiast wykonalne.

Zwrócić uwagę należy także, że zażalenie w trybie KPK rozpoznawać będzie sąd rzeczowo właściwy ze względu na miejsce prowadzenia postępowania a nie sąd właściwy miejscowo. W praktyce prokuratury oznacza to, że określone postępowanie karne może prowadzić każda prokuratura w kraju niezależnie od miejsca hipotetycznego popełnienia przestępstwa. Można zatem „wytypować” taką prokuraturę i taki sąd miejscowy, który będzie bardziej przychylny prokuratorowi. Znając także grafik dyżurów poszczególnych sędziów oraz system losowego przydziału spraw, możliwości prowadzenia swoistej gry prokuratury są daleko posunięte.
Tragizm tej sytuacji polega także na tym, że czas trwania postępowania karnego, czyli przygotowawczego (prokuratorskiego) i sądowego jest w praktyce niczym nie ograniczony (wprowadzone zostały kilkunastoletnie okresy przedawnienia karalności nawet „najlżejszych” występków).
Prowadzenie postępowania w kierunku odpowiedzialności podmiotu zbiorowego i zastosowanie środków zabezpieczających roszczenia majątkowe lub środków zapobiegawczych oznacza faktyczny paraliż każdej działalności operacyjnej podmiotu do czasu zakończenia postępowania. Zwrócić uwagę należy także na przewlekłość postępowań przygotowawczych w szczególności gospodarczych.

Według danych Prokuratury Krajowej za rok 2018 pozostało spraw z roku poprzedniego 117 323. Na rok 2019 zostało do prowadzenia 122 558 postępowań w tym trwających powyżej 3 miesięcy 45 772. Na rok 2020 zostało do prowadzenia 124 866 postępowań w tym trwających powyżej 3 miesięcy 48 408. Co ciekawe spraw trwających powyżej 2 lat pozostało na rok 2019 – 1984 zaś na rok 2020 jest ich już 2676.
Długotrwałość zastosowanych zabezpieczeń i tym samym brak możliwości osądzenia sprawy bez zbędnej zwłoki doprowadzi do faktycznej likwidacji podmiotu na skutek braku wpływu zarządów i właścicieli na działalność operacyjną.
W art. 23 ustawy jest powiedziane, że ciężar dowodu spoczywa na tym, kto dowód zgłasza, niemniej jednak w praktyce to na podmiocie zbiorowym – zarządzie, udziałowcach, akcjonariuszach będzie spoczywał obowiązek udowodnienia braku zaniedbań z ich strony.
Sposobem uniknięcia odpowiedzialności karnej i materialnej oraz utraty spółki jest wykazanie, że zarząd dopełnił obowiązków w zakresie:
– wyboru pracownika i nadzoru nad nim, który popełnił lub mógł popełnić czyn zabroniony wskazany w ustawie,
– prawidłowej organizacji działalności podmiotu w najmniejszych jego aspektach.

Aktualnie Ministerstwo Sprawiedliwości opracowuje projekt tzw. konfiskaty prewencyjnej.
Jest to instytucja wymierzona tym razem przeciwko osobom fizycznym, które wbrew domniemaniu niewinności będą musiały udowodnić, że ich majątek nie pochodzi z nielegalnych źródeł. Projektowana ustawa domyka odpowiedzialność karną, finansową obywateli umożliwiając przejmowanie majątków nawet przed wydaniem prawomocnych orzeczeń. Nie do przecenienia w opisanych sytuacjach faktycznych jest rola niezależnego sądownictwa, stąd kolejny raz nasuwają się wnioski odnośnie tzw. reformy sądownictwa.
Artykuł ten sygnalizuje jedynie zagrożenia dla właścicieli i zarządów podmiotów gospodarczych w obowiązującym porządku prawnym oraz perspektywie wprowadzania dalszych przepisów.

O AUTORZE:
Mecenas Marcin Ziembiński – ekspert IT-Wins, jest adwokatem prowadzącym praktykę zawodową od 2003r. w ramach Kancelarii Adwokackiej w Warszawie. Jest absolwentem Uniwersytetu Warszawskiego rocznik 1993. Był zatrudniony w Banku Pekao SA w dziale kredytów oraz kredytów trudnych. Od 1996r. pracował jako prokurator w Prokuraturze Rejonowej Warszawa – Śródmieście. Współpracował z wydawnictwami prawniczymi: CH BECK i Jurysta publikując artykuły z zakresu praktyki udzielania i rozliczania kredytów, gwarancji, akredytyw oraz analiz sytuacji finansowej podmiotów gospodarczych. Opublikował szereg artykułów z zakresu prawa karnego materialnego i procesowego w wydawnictwach: Monitor Prawniczy, Edukacja Prawnicza, Jurysta. W pracy zawodowej specjalizuje się m.in. w prawie karnym gospodarczym, korupcji, finansowym, kryminalnym. Reprezentuje podmioty gospodarcze oraz osoby fizyczne przed sądami i prokuraturami w postępowaniach karnych i cywilnych; przygotowuje we współpracy z biegłymi różnych specjalności ekspertyzy i opinie kryminalistyczne, analizy sprawozdań finansowych oraz audyty przedsiębiorstw.

Źródła:
1.Ustawa z dnia 28 października 2002r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. z 2002r. Nr 197 poz. 1661 ze zm.),
2.Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks Karny (Dz. U. Nr 88 poz. 553 ze zm.),
3.Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks Postępowania Karnego (Dz. U. Nr 89 poz. 555 ze zm.),
4.Sprawozdanie Prokuratury Krajowej PK-P1K z działalności powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury w sprawach karnych za rok 2018,
5.Sprawozdanie Prokuratury Krajowej PK-P1K z działalności powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury w sprawach karnych za rok 2019,