Polskie uczelnie nie są wolne od mobbingu. Środowisko akademickie pracuje nad dobrymi praktykami w polityce antymobbingowej

Według danych Państwowej Inspekcji Pracy problem mobbingu w polskich uczelniach na tle zgłoszeń z rynku wydaje się marginalny. Badania ankietowe pokazują jednak zupełnie inną skalę tego problemu w środowiskach akademickich. Okazuje się, że z mobbingiem zetknęło się 63,5 proc. pracowników uczelni i 55 proc. studentów. Uniwersytet Warszawski i Uniwersytet Śląski realizują projekt, którego celem jest zebranie najlepszych realizowanych przez szkoły wyższe praktyk i polityk antymobbingowych, a potem opublikowanie ich jako gotowe rozwiązania do wdrożenia na uczelniach.

– Mobbing jest uregulowany w Kodeksie pracy od ponad dwóch dekad. Doświadczenie pokazuje, że mimo iż z coraz z większym natężeniem staramy się o nim mówić i przeciwdziałać mu, to zjawisko to cały czas występuje. Ono ma charakter marginalny, ale biorąc pod uwagę jego drastyczność, walka z wszelkimi przejawami mobbingu jest priorytetem – wskazuje w rozmowie z agencją Newseria prof. Jacek Męcina, kierownik Katedry Ustroju Pracy i Rynku Pracy na Wydziale Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego.

Z sondażu przeprowadzonego przez UCE RESEARCH i platformę ePsycholodzy.pl wynika, że ponad 40 proc. pracowników w Polsce doświadcza zachowań o charakterze mobbingowym. Najczęściej dotyczyło to osób w wieku 18–24 lat – zadeklarowało to 53,6 proc. respondentów z tej grupy wiekowej, a także osób o zarobkach w przedziale od 5 do 9 tys. zł netto miesięcznie (ok. 50 proc.), z kolei najrzadziej osób zarabiających od 1 tys. do 3 tys. zł.

– Jest to dramat w wymiarze indywidualnym każdej ofiary mobbingu, ale jest to także bardzo niebezpieczne zjawisko dla każdej organizacji. W firmie czy instytucji, w której są praktyki mobbingowe i nie podejmuje się natychmiast działań związanych z przeciwdziałaniem, dzieje się bardzo źle. Zaczyna szwankować komunikacja, siada atmosfera w pracy i kultura organizacyjna, wreszcie pojawiają się bardzo różne konflikty, które wybuchają i paraliżują organizację. W biznesie mobbing można przełożyć także na straty finansowe, spadek wydajności i konkurencyjności – wskazuje prof. Jacek Męcina.

Do pięciu najczęstszych problemów w relacjach zawodowych zalicza się otrzymywanie bezsensownych zadań do wykonania, bycie obiektem obmawiania i plotek, dostawanie sprzecznych poleceń, padanie ofiarą komentarzy świadczących o zazdrości lub zawiści oraz doświadczanie krzyku, przekleństw i wyzwisk. Okazuje się, że w porównaniu z odsetkiem osób deklarujących doświadczenie zachowań mobbingowych zgłaszalność takich zdarzeń do Państwowej Inspekcji Pracy jest stosunkowo niska. Warto też zwrócić uwagę na to, że mobbing jest zjawiskiem występującym  we wszystkich typach organizacji i przedsiębiorstw, również tych, które uchodzą za środowiska o wyższej wrażliwości na zasady etyczne, takich jak uczelnie.

– W 2024 roku dostaliśmy około 2 tys. zgłoszeń, których przedmiotem był mobbing, około 800 dotyczących dyskryminacji. Mówię o tym łącznie, dlatego że bardzo często skarżący używają zamiennie słów dyskryminacja i mobbing i niestety bardzo wiele osób nie odróżnia tych pojęć. Na uczelniach wyższych te skargi miały charakter marginalny, nie są one na ten moment priorytetem, nie są instytucją, na którą napływa najwięcej skarg. Dominują niestety podmioty prywatne – podkreśla Marcin Stanecki, Główny Inspektor Pracy. – Łączna liczba wpływających do nas spraw jest dwa razy większa niż liczba spraw, które wpływają do sądów. Ostatnie dane Ministerstwa Sprawiedliwości z 2022 roku mówią o tym, że spraw o mobbing, dyskryminację i molestowanie seksualne wpłynęło 1,56 tys. Niezmiernie ważne jest to, że udzielamy wielu porad – tych bezpośrednio dotyczących mobbingu i dyskryminacji udzieliliśmy około 4 tys. To są często bardzo skomplikowane porady, bardzo długotrwałe odpowiedzi, wymagające dużego zaangażowania.

Choć w oficjalnych statystykach w środowiskach akademickich zjawisko mobbingu ma charakter marginalny, to w rzeczywistości sytuacja wyglądać może zupełnie inaczej. Dane Fundacji Science Watch Polska z 2022 roku wskazują, że 63,5 proc. pracowników uczelni zetknęło się z mobbingiem. Najczęstsze zachowania mobbingowe w środowisku akademickim, zgodnie liczbą głosów w ankiecie, dotyczyły obmawiania, kwestionowania podejmowanych decyzji i publicznego krytykowania pracy. Z kolei Niezależne Zrzeszenie Studentów wskazało w raporcie dotyczącym mobbingu na uczelniach z 2021 roku, że ponad połowa respondentów była ofiara mobbingu lub zna osobę, która doświadczyła nadużyć ze strony pracowników akademickich. Pomimo alarmującej skali zjawiska jedynie 20 proc. badanych zdecydowało się to zgłosić, pozostali bali się konsekwencji lub nie wierzyli w skuteczność takiego działania. To może świadczyć o braku zaufania do władz uczelni. Trzy najczęstsze formy mobbingu, z którymi mieli do czynienia studenci, to: wywoływanie strachu, poniżanie  oraz nieprzyzwoite komentarze.

– Przestrzeń akademicka jest wyjątkowo narażona na tego rodzaju zjawiska. Wpływa na to struktura funkcjonowania, pewna podległość, zależność. Moje doświadczenia są takie, że to jest częste, a nawet bardzo częste zjawisko. Co najmniej raz w miesiącu z jakiejś uczelni w Polsce zgłasza się do mnie osoba, która mówi, że podejrzewa, że jest ofiarą takiego zjawiska. Nawet ostatnio miałem takie doświadczenie, które mnie dość mocno zaskoczyło. Przyszła do mnie pani, która jest nauczycielem akademickim i ma zdiagnozowany zespół Aspergera. Władze uczelni powiedziały jej, że taka osoba nie powinna tam pracować – bez żadnego głębszego uzasadnienia. Mam wrażenie, jakbyśmy wrócili do średniowiecza. W XXI wieku nie możemy doprowadzać do sytuacji, że ktoś będzie napiętnowany wyłącznie ze względu na to, że ma jakąś przypadłość zdrowotną – podkreśla dr Błażej Mądrzycki, pracownik naukowy Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego.

Problem mobbingu na uczelniach jest dostrzegany przez środowisko. Już w 2019 roku czasopismo naukowe w dziedzinie medycyny, „The Lancet”, zaproponowało utworzenie globalnej komisji ds. etyki zachowań akademickich, która zajmowałaby się rozpatrywaniem zgłoszeń dotyczących mobbingu akademickiego w sposób rzetelny, uczciwy i bezstronny.

Polskie uczelnie również włączają się w walkę z problemem. Przykładem tego jest rozpoczęty z inicjatywy Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Śląskiego projekt „Uczelnia – przestrzeń bezpieczna od mobbingu i dyskryminacji”. 27 czerwca w Warszawie odbędzie się konferencja, która go zainauguruje. Projekt został przygotowany przez zespół pod kierunkiem prof. Jacka Męciny.

– Projekt ma promować przede wszystkim procedury i działania antymobbingowe na polskich uczelniach. Chcemy zorganizować sieć konferencji regionalnych, będziemy też realizować badania na temat problemu mobbingu i działań niepożądanych w środowiskach akademickich, a jest ich obecnie mało. Przede wszystkim jednak organizujemy konkurs na najlepsze praktyki działań antymobbingowych na polskich uczelniach. W pierwszej fazie każda uczelnia, która się zgłosi do konkursu, będzie się mogła poddać samoocenie na podstawie ankiety, którą przygotujemy w projekcie. Następnie te najlepsze uczelnie będziemy audytować po to, żeby wyłonić najlepsze i żeby następnie opisać te dobre praktyki. Będą one swoistym manualem, poradnikiem dla wszystkich uczelni, które będą chciały podjąć działania na rzecz doskonalenia czy wdrażania procedur antymobbingowych na polskich uczelniach – wskazuje prof. Jacek Męcina.

– Przestańmy mówić, tylko róbmy. Nie o to chodzi, żeby mówić, że stworzymy jedną, drugą czy piątą politykę. Te problemy związane z nierównym traktowaniem, mobbingiem czy dyskryminacją to są problemy, które są w ludziach. Musimy budować odpowiednie relacje społeczne, musimy o nie zadbać. Jeżeli ogólnie jako społeczeństwo jesteśmy do siebie nastawieni w taki sposób, że możemy się pobić o miejsce na parkingu albo zwyzywać się od najgorszych na skrzyżowaniu dlatego, że jeden drugiemu zajechał drogę, to znaczy to, że to jest większy problem społeczny, który się nie zamyka wyłącznie w granicach zakładu pracy. Takie środowisko jak uczelnia powinno zadbać o to i być pewnego rodzaju wzorem, że dostrzegamy problem, ale musimy mu w odpowiedni sposób zapobiegać – postuluje dr Błażej Mądrzycki, sekretarz projektu.

„Uczelnia – przestrzeń bezpieczna od mobbingu i dyskryminacji – działania na rzecz wspierania polityki antymobbingowej i działań niepożądanych na polskich uczelniach” to projekt realizowany przez Uniwersytet Warszawski. Zadanie jest finansowane ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego i realizowane pod patronatem honorowym Głównego Inspektora Pracy oraz Ministry Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.